Halil KILIÇ^a

İslâm hukukunun merkezî kavramlarından biri de hüküm kavramıdır. Hüküm, içtihat ameliyesinin semeresi olduğundan fukahânın bunca çabasının ardındaki esas gayedir. Bu bağlamda hüküm-illet ilişki-si, İslâm Hukuk Tarihi boyunca enine boyuna tartışmaların yaşandığı konulardan biri olmuştur. İlletin varlık kazanmasının akabinde şer‘î hükmün de varlık kazanması bu ilişkinin en yaygın olanı hatta ilk akla gelen şeklidir. Ancak illetin varlık kazanmasından önceki bir zamana etki eden hükümler bulun-maktadır. Çünkü şer‘î hükmü gerekli kılan illet bazen harici bir sebebe ya da şarta bağlı olarak bir süre-cin neticesi olarak varlık kazanmış olabilir. İlletin ve dolaylı olarak şer‘î hükmün bu tür harici etkenler-den bağımsız değerlendirilmesi mümkün değildir. Böyle bir değerlendirme, vakıaya uygun adil bir hük-mün ortaya çıkmasına engeldir. Bu bakımdan illet-hüküm ilişkisinin zamansal boyutunun belirlenmesi önem arz eder. Klasik fıkıh kaynaklarında hüküm-illet ilişkisinin zamansal boyutuyla alakalı olarak iktisâr, inkılâb, tebeyyün ve istinâd olmak üzere dört farklı tür zikredilmektedir. İlletle eş zamanlı ola-rak ileriye dönük varlık kazanan hükme iktisârî; sonradan illete dönüşen şeyden varlık kazanan hükme inkılâbî; sonradan illetliği ortaya çıkan şeyden varlık kazanan hükme tebeyyünî ve illetiyle birlikte var-lık kazanmasına rağmen geriye dönük etkili hükme istinâdî hüküm denmektedir. Bu çalışmada başta istinâdî hüküm olmak üzere şer‘î hükmün bu türleri, tespit edilen önemli örnekler üzerinden karşılaş-tırmalı olarak kavramsal açıdan incelenmiştir.

One of the central concepts of Islamic law is the concept of judgment. Since the provision (al-hukm) is the product of ijtihad, it is the main purpose behind all the efforts of the fuqaha. It is musellam that the Shari'ah rule needs a cause that makes it obligatory. In this context, the relationship between the cause (al-illa) and the provision (al-hukm) has been one of the issues that have been dis-cussed in detail throughout the history of Islamic law. The fact that the shar'i ruling comes into exist-ence right after the realization of the cause is the most common and even the first form that comes to mind. However, apart from this, there are also types of provisions that affect the existence of the cause(the illa). Because the reason that necessitates the shar'i judgment, it may sometimes depend on a reason or condition other than itself. It is not possible to evaluate the illa (the main cause) and indirectly the shar'i ruling independently of such external factors. Such independence, in addition, prevents the emergence of a fair judgment in accordance with the facts. In this respect, it is important to determine the temporal dimension of the illa (cause)- al-hukm (provision) relationship. In classical fiqh sources, four dif-ferent types are mentioned, namely abbreviation (iqtisar), revolution (inqilab), explanatory (tebayyun) and attributively (istinad), in relation to the temporal dimension of the illa (cause)- al-hukm (provision) rela-tionship. The judgment that appaers together with the illa is called iqtisari; the jugemente that comes into existence after the which exist later is called inqılâbî; the ruling that came into existence from the thing that later emerged as an illiteracy is called tebayyuni and the retroactive ruling is called istinadī ruling. In this study, these types of shar'i judgments, especially the istinād rule, have been analyzed conceptually and comparatively through the important examples identified.